اسلاوی ژیژک
فیلم 300 ساختۀ زک اسنایدر، حماسۀ300 سرباز اسپارتی که خود را در ترموپیلا برای متوقف کردن حملۀ سپاه ایرانی خشایارشاه قربانی کردند، به عنوان بدترین نمونۀ میلیتاریسم وطن‌پرستانه با اشارت به تنش‌های اخیر با ایران و وقایع عراق مورد حمله قرار گرفت – اما آیا واقعاً همه چیز این‌قدر واضح و سرراست است؟ اتفاقا باید از این فیلم در مقابل این اتهامات به طور تمام و کمال دفاع کرد.
اشاره به دو نکته ضروری است؛ اولی مربوط به خودِ داستان است- داستان کشوری کوچک و فقیر (یونان) که مورد حملۀ دولت بسیار بزرگتری (ایران) قرار گرفته، کشوری که در آن زمان بسیار پیشرفته‌تر، و حائز فناوری نظامی بسیار توسعه‌یافته‌تری است- آیا فیل‌های ایرانی، غول‌ها و پیکان‌های بزرگ آتشین نسخه‌های باستانی جنگ‌افزارهای فوق پیشرفته نیستند؟ وقتی آخرین گروه بازماندۀ اسپارتی‌ها و شاهشان لئونیداس توسط هزاران تیر کشته می‌شوند، آیا به نوعی توسط سربازهای فوق پیشرفته، که سلاح‌های پیچیده‌ای را از فاصله‌ای دور و امن به کار می‌گیرند، زیر آماج بمب‌ها به قتل نمی‌رسند؟ مثل سربازان آمریکایی که امروزه دکمۀ شلیک موشک‌ها را در ناو جنگی‌شان از فاصله‌ای امن در خلیج فارس فشار می‌دهند؟ علاوه بر این، خشایار وقتی تلاش می‌کند لئونیداس را متقاعد کند تا سلطۀ ایران را بپذیرد، مطمئنا شبیه به یک مسلمانِ متعصبِ بنیادگرا نیست: او سعی می‌کند لئونیداس را با وعدۀ صلح و لذات جسمی به پیروی از خویش جلب کند، به شرطی که به امپراطوری جهانی ایران بپیوندد. تمام آنچه خشایار از او می‌خواهد تنها به جاآوردن ژست ظاهری زانو زدن است، یعنی به رسمیت شناختن برتری ایران - اگر اسپارتی ها به این کار تن دهند، نایل به قدرت مطلق بر تمام خاک یونان خواهند شد. آیا این همان چیزی نیست که پرزیدنت ریگان از حکومت ساندینیستای* نیکاراگوئه درخواست کرد؟ تنها کافیست به آمریکا بگویند"سلام عمو!" ... و آیا دربار خشایار همچون بهشتی از کثرت فرهنگی و تنوع رسوم زندگی ترسیم نشده است؟ همه آنجا در عیاشی همگانی شرکت می کنند، نژادهای گوناگون، همجنس بازان زن و مرد، افلیج‌ها و الخ. و آیا اسپارتی‌ها با انضباط [Discipline] خشک و روحیۀ ایثارگری شان، خیلی نزدیک تر به چیزی مثل طالبان که از افغانستان در مقابل اشغال آمریکا دفاع می‌کنند نیستند؟... سلاح اصلی یونان در مقابل این برتری نابودکنندۀ نظامی، انضباط و روحیۀ ایثارگری است - و به نقل از بدیو :"ما به یک انضباط توده‌ای نیاز داریم.حتی می گویم:...’’آن ها که هیچ ندارند، تنها انضباط خود را دارند.‘‘ فقرا، آن‌ها که هیچ قابلیت مالی یا نظامی ندارند، آن ها که هیچ قدرتی ندارند - تنها دارایی شان انضباط‌شان است، توانایی‌شان برای متحد عمل کردن. این انضباط خود در واقع نوعی تشکیلات است." در عصر حاضر که لذت‌جوییِ بی حد و حصر ایدئولوژی حاکم زمانه است، زمان آن فرا می‌رسد تا چپ، انضباط و روحیۀ ایثارگری را در خود (باز)بپروراند: هیچ چیز ِذاتا فاشیستی در این ارزش‌ها وجود ندارد.
اما حتی در این هویت بنیادگرای اسپارتی‌ها ابهام بیشتری وجود دارد. بیانیه‌ای از پیش برنامه‌ریزی‌شده در نزدیکی‌های انتهای فیلم آرمان یونانیان را اینگونه توصیف می‌کند"علیه سلطۀ فره شاهی [mystique] و ستم، رو به سوی آیندۀ روشن،" که جلوتر به عنوان حاکمیت آزادی و خرد تعریف میشود - به نظر شبیه به یک برنامۀ روشنگری مقدماتی می‌آید، حتی همراه با ته‌مایه‌ای کمونیستی! این را نیز به یاد بیاورید که در ابتدای فیلم لئونیداس آشکارا از پذیرفتن پیام "اوراکل"های فاسد سر بازمی‌زند. اوراکل ها ادعا داشتند خدایان لشکرکشی برای متوقف کردن ایرانیان را منع می‌کنند- که بعدا متوجه می شویم "اوراکل" ها که ظاهرا پیام الهی را در یک حالت خلسه دریافت می‌کنند در واقع از ایرانیان رشوه گرفته بودند، مثل "اوراکل" تبتی که در سال 1959 پیام ترک‌کردن تبت را به دالایی لاما رساند - که همانطور که امروز می دانیم- مزدور CIA بوده است.
اما در مورد جلوۀ پوچِ [absurd] ایدۀ شرافت، آزادی و خرد چطور، که توسط انضباط شدید نظامی تداوم یافته، مثل معدوم کردن کودکان ضعیف؟ این "اعمال نامعقول و ناپسند" واقعا هزینۀ نیل به آزادی است- همانطور که در فیلم عنوان میشود: آزادی رایگان نیست. آزادی چیزی نیست که به کسی بخشیده شود، آزادی با مبارزه ای دشوار به دست می‌آید که طی آن هر کس باید آماده باشد تا هرچه دارد به خطر بیندازد. انضباط نظامی خشن اسپارتا، تنها، ضدّ بیرونیِ "لیبرال دموکراسی" آتنی نیست، بلکه شرط ذاتی آن است، و اصلا بنیان آن را پی می‌افکند: سوژۀ آزادِ خرد فقط طی انضباط و انتظام نفسی خشن سر بر می‌آورد. آزادی واقعی آزادی در آن انتخابی نیست که از مکانی با فاصله‌ای امن انجام میشود، مثل انتخاب کردن بین یک کیک توت فرنگی و یک کیک شکلاتی؛ آزادی واقعی با الزام گره خورده است، هنگامی کسی حقیقتاً دست به یک انتخاب آزادانه می‌زند که انتخاب وی، خود، نفس وجود او را به خطر بیندازد- او این کار را می‌کند چون به سادگی "گزینه‌ای جز این ندارد." هنگامی که کشور کسی مورد اشغال بیگانه قرار می‌گیرد و رهبر مقاومت او را به جنگ علیه اشغالگران فرا می‌خواند، منطق این نیست که " در انتخاب خود آزادی،" بلکه :"آیا نمی بینی که این تنها کاری است که برای حفظ شرافت خود می‌توانی انجام دهی؟" جای تعجب نیست که تمام تساوی‌گرایان رادیکال، از روسو گرفته تا ژاکوبین‌ها، اسپارتا را تحسین نمودند و جمهوری فرانسه را اسپارتای جدیدی تصور کردند: هسته‌ای رهایی بخش در روحیۀ انضباط نظامی اسپارتا وجود دارد که حتی پس از فاکتور گرفتن تمام مواردی چون چگونگی توزیع حقوق طبقاتی اسپارتا و استثمار ظالمانه و وحشت‌افکندن بر بردگان‌شان، باقی می‌ماند.
حتی مهمتر از این ها احتمالا سویۀ فرمال فیلم است: تمام فیلم در انباری در مونترئال تصویربرداری شده است، و تمام پس‌زمینه و بسیاری اشخاص و اشیا به طور دیجیتالی خلق شده اند. به نظر می رسد ویژگی مصنوعی‌بودن پس‌زمینه به خود بازیگران ِ "واقعی" نیز سرایت کرده است. آن‌ها همچون شخصیت هایی از کتاب های کمیک هستند که به حرکت در آمده اند.(فیلم از روی رمان تصویری فرانک میلر با عنوان 300 ساخته شده). به علاوه، حالت ساختگی (دیجیتال) پس‌زمینه، فضایی اختناق‌آور ایجاد می‌کند، انگار که داستان در واقعیت "واقعی" با آن افق‌های بی‌کران و فراخش رخ نمی‌دهد، بلکه در "جهانی بسته" رخ می‌دهد، نوعی جهان جایگزین در فضایی بسته. از منظر زیبا‌شناختی، ما چندین گام از مجموعۀ جنگ ستارگان و ارباب حلقه‌ها جلوتر هستیم: با وجود اینکه در این مجموعه های سینمایی نیز بسیاری از اشیا و افرادِ پس‌زمینه به طور دیجیتالی خلق شده اند، تاثیر آن‌ها همچنان مثل شخصیت‌ها و اشیای (واقعی و) دیجیتالی است که در جهانی "واقعی" و بی‌کران قرار گرفته اند؛ در 300، برعکس، همۀ شخصیت‌های اصلی بازیگرانِ "واقعی" هستند که در پس‌زمینه‌ای مصنوعی قرار گرفته اند، ترکیبی که جهانِ "بستۀ" بس بسیار غریب تری از آمیزۀ "سایبرگ" ** انسان‌های واقعی نصب‌شده در جهانی مصنوعی می‌سازد. تنها در 300 است که ترکیبی از بازیگران "واقعی" و اشیا و محیط دیجیتالی موفق به آفرینش فضای مستقل زیبایی شناسانه ای شده.
عمل ترکیب‌کردن هنرهای مختلف، گنجاندن نوعی ارجاع به هنرهای دیگر در یک هنری، سنت دیرینه‌ای است، مخصوصا در مورد سینما؛ به طور مثال، بسیاری از پرتره‌های هاپر *** از زنی پشت یک پنجرۀ گشوده، در حال نگاه کردن به بیرون، به روشنی تجربۀ سینما را تداعی می‌کند. (یک شات بدون نمایش کانترشات آن به نمایش در می آید). چیزی که 300 را قابل توجه می‌کند این است که در آن، (البته نه برای اولین بار، اما به طریقی که از منظر هنری بسیار جالب‌تر از، مثلا، دیک تریسی****، نوشتۀ وارن بیتی است)، هنری که از لحاظ فنی پیشرفته‌تر است (سینمای دیجیتالی) به هنری کمتر پیشرفته ارجاع می‌دهد (کمیک‌ها). اثر ایجاد‌شده آن است که "واقعیت حقیقی" معصومیت خود را از دست می‌دهد، و چون قسمتی از جهانی بسته و مصنوعی ظاهر میشود، که تجسم بی‌نقصی است از وضعیت نامساعد اجتماعی/ایدئولوژیکی ما. بنابراین آن منتقدانی که ادعا داشتند "سنتزِ" دو هنر در 300 با شکست مواجه شده دقیقا به علت صدق گفته‌شان، در اشتباه بودند: البته "سنتز" ناموفق است، و البته جهانی که در آستانۀ سقوط می‌بینیم توسط آنتاگونیسم و تناقضی ژرف پیمایش شده است، اما درست همین آنتاگونیسم است که نمودی از حقیقت است.
www.lacan.com/zizhollywood.htm منبع:
*Sandinista : حزب چپ گرای نیکاراگوئه که در سال 1979 به قدرت رسید.
**Cyborg : موجودی که نیم انسانی است و نیم دیگرش از آلات مکانیکی و الکترونیکی ساخته شده.
***Edward Hopper : نقاش معاصر آمریکایی صاحب نقاشی مشهور Nighthawks ، برخی فیلم‌سازان، من‌جمله هیچکاک، از نقاشی‌های او تاثیر گرفته اند.
**** Dick Tracy : فیلمی ساختۀ Warren Beattyکه برداشت سینمایی است از مجموعۀ داستانی کمیک به همین نام.
اشاره به دو نکته ضروری است؛ اولی مربوط به خودِ داستان است- داستان کشوری کوچک و فقیر (یونان) که مورد حملۀ دولت بسیار بزرگتری (ایران) قرار گرفته، کشوری که در آن زمان بسیار پیشرفته‌تر، و حائز فناوری نظامی بسیار توسعه‌یافته‌تری است- آیا فیل‌های ایرانی، غول‌ها و پیکان‌های بزرگ آتشین نسخه‌های باستانی جنگ‌افزارهای فوق پیشرفته نیستند؟ وقتی آخرین گروه بازماندۀ اسپارتی‌ها و شاهشان لئونیداس توسط هزاران تیر کشته می‌شوند، آیا به نوعی توسط سربازهای فوق پیشرفته، که سلاح‌های پیچیده‌ای را از فاصله‌ای دور و امن به کار می‌گیرند، زیر آماج بمب‌ها به قتل نمی‌رسند؟ مثل سربازان آمریکایی که امروزه دکمۀ شلیک موشک‌ها را در ناو جنگی‌شان از فاصله‌ای امن در خلیج فارس فشار می‌دهند؟ علاوه بر این، خشایار وقتی تلاش می‌کند لئونیداس را متقاعد کند تا سلطۀ ایران را بپذیرد، مطمئنا شبیه به یک مسلمانِ متعصبِ بنیادگرا نیست: او سعی می‌کند لئونیداس را با وعدۀ صلح و لذات جسمی به پیروی از خویش جلب کند، به شرطی که به امپراطوری جهانی ایران بپیوندد. تمام آنچه خشایار از او می‌خواهد تنها به جاآوردن ژست ظاهری زانو زدن است، یعنی به رسمیت شناختن برتری ایران - اگر اسپارتی ها به این کار تن دهند، نایل به قدرت مطلق بر تمام خاک یونان خواهند شد. آیا این همان چیزی نیست که پرزیدنت ریگان از حکومت ساندینیستای* نیکاراگوئه درخواست کرد؟ تنها کافیست به آمریکا بگویند"سلام عمو!" ... و آیا دربار خشایار همچون بهشتی از کثرت فرهنگی و تنوع رسوم زندگی ترسیم نشده است؟ همه آنجا در عیاشی همگانی شرکت می کنند، نژادهای گوناگون، همجنس بازان زن و مرد، افلیج‌ها و الخ. و آیا اسپارتی‌ها با انضباط [Discipline] خشک و روحیۀ ایثارگری شان، خیلی نزدیک تر به چیزی مثل طالبان که از افغانستان در مقابل اشغال آمریکا دفاع می‌کنند نیستند؟... سلاح اصلی یونان در مقابل این برتری نابودکنندۀ نظامی، انضباط و روحیۀ ایثارگری است - و به نقل از بدیو :"ما به یک انضباط توده‌ای نیاز داریم.حتی می گویم:...’’آن ها که هیچ ندارند، تنها انضباط خود را دارند.‘‘ فقرا، آن‌ها که هیچ قابلیت مالی یا نظامی ندارند، آن ها که هیچ قدرتی ندارند - تنها دارایی شان انضباط‌شان است، توانایی‌شان برای متحد عمل کردن. این انضباط خود در واقع نوعی تشکیلات است." در عصر حاضر که لذت‌جوییِ بی حد و حصر ایدئولوژی حاکم زمانه است، زمان آن فرا می‌رسد تا چپ، انضباط و روحیۀ ایثارگری را در خود (باز)بپروراند: هیچ چیز ِذاتا فاشیستی در این ارزش‌ها وجود ندارد.
اما حتی در این هویت بنیادگرای اسپارتی‌ها ابهام بیشتری وجود دارد. بیانیه‌ای از پیش برنامه‌ریزی‌شده در نزدیکی‌های انتهای فیلم آرمان یونانیان را اینگونه توصیف می‌کند"علیه سلطۀ فره شاهی [mystique] و ستم، رو به سوی آیندۀ روشن،" که جلوتر به عنوان حاکمیت آزادی و خرد تعریف میشود - به نظر شبیه به یک برنامۀ روشنگری مقدماتی می‌آید، حتی همراه با ته‌مایه‌ای کمونیستی! این را نیز به یاد بیاورید که در ابتدای فیلم لئونیداس آشکارا از پذیرفتن پیام "اوراکل"های فاسد سر بازمی‌زند. اوراکل ها ادعا داشتند خدایان لشکرکشی برای متوقف کردن ایرانیان را منع می‌کنند- که بعدا متوجه می شویم "اوراکل" ها که ظاهرا پیام الهی را در یک حالت خلسه دریافت می‌کنند در واقع از ایرانیان رشوه گرفته بودند، مثل "اوراکل" تبتی که در سال 1959 پیام ترک‌کردن تبت را به دالایی لاما رساند - که همانطور که امروز می دانیم- مزدور CIA بوده است.
اما در مورد جلوۀ پوچِ [absurd] ایدۀ شرافت، آزادی و خرد چطور، که توسط انضباط شدید نظامی تداوم یافته، مثل معدوم کردن کودکان ضعیف؟ این "اعمال نامعقول و ناپسند" واقعا هزینۀ نیل به آزادی است- همانطور که در فیلم عنوان میشود: آزادی رایگان نیست. آزادی چیزی نیست که به کسی بخشیده شود، آزادی با مبارزه ای دشوار به دست می‌آید که طی آن هر کس باید آماده باشد تا هرچه دارد به خطر بیندازد. انضباط نظامی خشن اسپارتا، تنها، ضدّ بیرونیِ "لیبرال دموکراسی" آتنی نیست، بلکه شرط ذاتی آن است، و اصلا بنیان آن را پی می‌افکند: سوژۀ آزادِ خرد فقط طی انضباط و انتظام نفسی خشن سر بر می‌آورد. آزادی واقعی آزادی در آن انتخابی نیست که از مکانی با فاصله‌ای امن انجام میشود، مثل انتخاب کردن بین یک کیک توت فرنگی و یک کیک شکلاتی؛ آزادی واقعی با الزام گره خورده است، هنگامی کسی حقیقتاً دست به یک انتخاب آزادانه می‌زند که انتخاب وی، خود، نفس وجود او را به خطر بیندازد- او این کار را می‌کند چون به سادگی "گزینه‌ای جز این ندارد." هنگامی که کشور کسی مورد اشغال بیگانه قرار می‌گیرد و رهبر مقاومت او را به جنگ علیه اشغالگران فرا می‌خواند، منطق این نیست که " در انتخاب خود آزادی،" بلکه :"آیا نمی بینی که این تنها کاری است که برای حفظ شرافت خود می‌توانی انجام دهی؟" جای تعجب نیست که تمام تساوی‌گرایان رادیکال، از روسو گرفته تا ژاکوبین‌ها، اسپارتا را تحسین نمودند و جمهوری فرانسه را اسپارتای جدیدی تصور کردند: هسته‌ای رهایی بخش در روحیۀ انضباط نظامی اسپارتا وجود دارد که حتی پس از فاکتور گرفتن تمام مواردی چون چگونگی توزیع حقوق طبقاتی اسپارتا و استثمار ظالمانه و وحشت‌افکندن بر بردگان‌شان، باقی می‌ماند.
حتی مهمتر از این ها احتمالا سویۀ فرمال فیلم است: تمام فیلم در انباری در مونترئال تصویربرداری شده است، و تمام پس‌زمینه و بسیاری اشخاص و اشیا به طور دیجیتالی خلق شده اند. به نظر می رسد ویژگی مصنوعی‌بودن پس‌زمینه به خود بازیگران ِ "واقعی" نیز سرایت کرده است. آن‌ها همچون شخصیت هایی از کتاب های کمیک هستند که به حرکت در آمده اند.(فیلم از روی رمان تصویری فرانک میلر با عنوان 300 ساخته شده). به علاوه، حالت ساختگی (دیجیتال) پس‌زمینه، فضایی اختناق‌آور ایجاد می‌کند، انگار که داستان در واقعیت "واقعی" با آن افق‌های بی‌کران و فراخش رخ نمی‌دهد، بلکه در "جهانی بسته" رخ می‌دهد، نوعی جهان جایگزین در فضایی بسته. از منظر زیبا‌شناختی، ما چندین گام از مجموعۀ جنگ ستارگان و ارباب حلقه‌ها جلوتر هستیم: با وجود اینکه در این مجموعه های سینمایی نیز بسیاری از اشیا و افرادِ پس‌زمینه به طور دیجیتالی خلق شده اند، تاثیر آن‌ها همچنان مثل شخصیت‌ها و اشیای (واقعی و) دیجیتالی است که در جهانی "واقعی" و بی‌کران قرار گرفته اند؛ در 300، برعکس، همۀ شخصیت‌های اصلی بازیگرانِ "واقعی" هستند که در پس‌زمینه‌ای مصنوعی قرار گرفته اند، ترکیبی که جهانِ "بستۀ" بس بسیار غریب تری از آمیزۀ "سایبرگ" ** انسان‌های واقعی نصب‌شده در جهانی مصنوعی می‌سازد. تنها در 300 است که ترکیبی از بازیگران "واقعی" و اشیا و محیط دیجیتالی موفق به آفرینش فضای مستقل زیبایی شناسانه ای شده.
عمل ترکیب‌کردن هنرهای مختلف، گنجاندن نوعی ارجاع به هنرهای دیگر در یک هنری، سنت دیرینه‌ای است، مخصوصا در مورد سینما؛ به طور مثال، بسیاری از پرتره‌های هاپر *** از زنی پشت یک پنجرۀ گشوده، در حال نگاه کردن به بیرون، به روشنی تجربۀ سینما را تداعی می‌کند. (یک شات بدون نمایش کانترشات آن به نمایش در می آید). چیزی که 300 را قابل توجه می‌کند این است که در آن، (البته نه برای اولین بار، اما به طریقی که از منظر هنری بسیار جالب‌تر از، مثلا، دیک تریسی****، نوشتۀ وارن بیتی است)، هنری که از لحاظ فنی پیشرفته‌تر است (سینمای دیجیتالی) به هنری کمتر پیشرفته ارجاع می‌دهد (کمیک‌ها). اثر ایجاد‌شده آن است که "واقعیت حقیقی" معصومیت خود را از دست می‌دهد، و چون قسمتی از جهانی بسته و مصنوعی ظاهر میشود، که تجسم بی‌نقصی است از وضعیت نامساعد اجتماعی/ایدئولوژیکی ما. بنابراین آن منتقدانی که ادعا داشتند "سنتزِ" دو هنر در 300 با شکست مواجه شده دقیقا به علت صدق گفته‌شان، در اشتباه بودند: البته "سنتز" ناموفق است، و البته جهانی که در آستانۀ سقوط می‌بینیم توسط آنتاگونیسم و تناقضی ژرف پیمایش شده است، اما درست همین آنتاگونیسم است که نمودی از حقیقت است.
www.lacan.com/zizhollywood.htm منبع:
*Sandinista : حزب چپ گرای نیکاراگوئه که در سال 1979 به قدرت رسید.
**Cyborg : موجودی که نیم انسانی است و نیم دیگرش از آلات مکانیکی و الکترونیکی ساخته شده.
***Edward Hopper : نقاش معاصر آمریکایی صاحب نقاشی مشهور Nighthawks ، برخی فیلم‌سازان، من‌جمله هیچکاک، از نقاشی‌های او تاثیر گرفته اند.
**** Dick Tracy : فیلمی ساختۀ Warren Beattyکه برداشت سینمایی است از مجموعۀ داستانی کمیک به همین نام.
No comments:
Post a Comment